Diyarbakır’ın tarihi Sur ilçesi, 2015 sonbaharından başlayarak yaşanan çatışmalı ortam ve sonrasındaki yıkım ve yeniden inşa süreci ile birlikte bambaşka bir görünüme büründü.
Tarihi ilçedeki birçok tescili yapı çatışmalı ortamdan ciddi zarar görürken, çatışmalı süreç sona erdikten sonra yasaklı mahallelerde yaşanan yıkımlarla da adeta boş bir araziye dönüştü. Sur’daki yeniden inşa sürecinde ilçenin yasaklı mahallelerinde altyapı ve üstyapı yeniden oluşturuldu.
Sur maketi Mardinkapı
Sur: Nereden nereye?
Sur’da yaşanan çatışmalı süreçten dolayı ilçede ciddi bir göç dalgası yaşanırken, ilçede acele kamulaştırma kararının ardından gelen yıkımla ilçenin eski halinden eser kalmadı. Sur’da yaklaşık 2 ay boyunca hafriyat kamyonlarıyla yıkıntılar taşındı. Sur’dan can havliyle çıkan on binler kentin yoksul semtlerinde yaşama yeniden tutunmaya çalışırken, beden diplerine gelerek günlük Sur hasretini gidermeye çalıştılar. Sur’daki yıkım ve yeniden inşanın ardından ise ilçenin demografisinde ciddi değişimler yaşandı. Yoksul yurttaşların oturduğu derme çatma evler yıkılırken, yeni yapılan taş kaplama evlerin fiyatları milyon TL’nin üzerine çıktı. Bir zamanlar yoksulların mekanı olan Sur’un daracık sokaklarından eser kalmazken, tarihi surların içinden geçen asfalt yollardan lüks araçlar içinde geçen zenginler Sur’daki yeni yapıları sahiplenmek için yarışa girdi.
Sur'un Alipaşa ve Lalebey mahallelerinde yeniden inşa
Alipaşa ve Lalebey ilçelerinde yeni yapılar sahiplerini bulurken, yeni yapılar içinde kaybolan eski sokak kültürünün ruhuna ise Fatihalar okundu. Sur artık yeni ve taş kaplama evleriyle de demografisyle de bambaşka bir görünüme kavuşuştu.
Diyarbakır’ın 17 ilçesinden biri olan Sur, 30 medeniyete ev sahipliği yapmış eski yerleşim alanında kesintisiz kent yaşamının hüküm sürdüğü merkez bir ilçesidir.
7 bin yıllık tarihi Diyarbakır Kalesi’ni çevreleyen ve Sur ilçesine ismini veren surlar, Çin Seddi’nden sonra dünyanın en uzun ve geniş savunma duvarlarına sahiptir. Kaleyi koruyan iç ve dış surların üzerinde yer alan oyma, yazıt ve motiflerde otuza yakın uygarlığın izleri vardır.
Diyarbakır Surları
Diyarbakır surları
30 farklı medeniyete ve birçok dini inanışa sahne olan Sur, nüfus büyüklüğü açısından kentin 5. Büyük ilçesidir. İlçe mahalleleri: Abdaldede, Alipaşa, Cami-i Kebir, Cami-i Nebi, Cemal Yılmaz, Cevat Paşa, Dabanoğlu, Fatihpaşa, Hasırlı, İskenderpaşa, Lalebey, Melikahmet, Savaş, Süleyman Nazif ve Ziya Gökalp. Çatışma yıkım öncesi (2015) 117.698 nüfuslu olan ilçenin etrafını çevreleyen iç ve dış surların toplam uzunluğu 5800 metredir. 7ila 22 metre değişken yüksekliklere sahip olan surların genişliği ise 5 ila12 metredir. Diyarbakır surlarında 101 burç ve dışarıya açılan 8 kapı bulunmakta.
Diyarbakır Surları UNESCO Dünya Mirası Listesi’nde
Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi tarafından Dünya Miras varlıklarının korunması ve gelecek kuşaklara aktarılması için “Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri Kültürel Peyzajı Alan Yönetim Planı” oluşturulmuş ve toplamda 1942,66 hektar alana sahiptir. ‘Yönetim Planı’ alanının ‘Dünya Miras Alanı’ olarak tanımlanan ve ‘Diyarbakır Surları ile Hevsel Bahçeleri Kültürel Peyzaj Alanı’ndan oluşan bölümü ise 520,76 hektar alanı kapsamakta. Planda Diyarbakır Suriçi Bölgesi ise 132,20 hektarlık bir alanı kapsıyor. “Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri Kültürel Peyzaj Alanı”, 2015 yılında Almanya’nın Bonn kentinde gerçekleşen 39. UNESCO Dünya Mirası Komitesi Toplantısı’nda, Türkiye’nin 14. miras alanı olarak UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne kaydedildi.
Sur'da büyük göç
Sur’da acele kamulaştırma
Suriçi bölgesi, Diyarbakır Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu’nun 29.09.1988 gün ve 38 sayılı kararı ile “Kentsel Sit Alanı” olarak ilan edilirken, 1990 yılında da Birinci Derece Kentsel Sit Alanı olarak ilan edildi. 21 Mart 2016 tarihli Bakanlar Kurulu kararı ile de Suriçi’nde 6292 adet parsel için acele kamulaştırma kararı alındı. 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu ile acele kamulaştırılan Suriçi’nde toplam 7714 adet parsel bulunmakta. Kamulaştırılmak istenen parseller Sur’daki toplam parsellerin yüzde 82’sini oluşturmakta. 1422 parselin bir kısmı Maliye Hazinesi’ne ait, bir kısmı da daha önceki kamulaştırma kararları ile TOKİ’ye geçmiş, diğer bir kısmı ise şahıs mülkiyetindedir.
Sur yıkım
Sur’da yasaklı günler
Sur’da başlayan çatışmalı süreçte birçok defa sokağa çıkma yasakları ilan edildi. 6 Eylül 2015 ile 30 Kasım 2015 tarihleri arasında Sur’un 15 mahalle ve 1 caddesinde toplamda 4 kez 8 gün sokağa çıkma yasağı ilan edildi. İlk sokağa çıkma yasağı Suriçi’nin Abdaldede, Alipaşa, Cami-i Kebir, Cami-i Nebi, Cevat Paşa, Dabanoğlu, Fatihpaşa, Hasırlı, İskenderpaşa, Melikahmet, Ziya Gökalp, Lalebey, Süleyman Nazif, Savaş, Cemal Yılmaz mahallelerinde, 6 Eylül 2015 Pazar günü saat 09.30’da başladı ve 7 Eylül 2015 Pazartesi günü saat 06.00’ya kadar sürdü. İlçedeki 2’nci sokağa çıkma yasağı Suriçi’nin Abdal Dede, Ali Paşa, Cami Kebir, Cami Nebi, Cevat Paşa, Dabanoğlu, Fatih Paşa, Hasırlı, İskenderpaşa, Melik Ahmet, Ziya Gökalp, Lalebey, Süleyman Nazif, Savaş, Cemal Yılmaz mahallelerinde uygulandı ve 13 Eylül 2015 Pazar günü saat 05.00’de başlayan yasak 14 Eylül 2015 Pazartesi günü saat 17.00’ye kadar sürdü. Sur’daki 3’ncü yasak, Cevat Paşa, Dabanoğlu, Fatihpaşa, Hasırlı, Savaş, Cemal Yılmaz Mahallelerinde ve Gazi Caddesi’nde 10 Ekim 2015 Cumartesi günü saat 05.00 itibariyle başladı ve Dabanoğlu, Cemal Yılmaz ve Cevat Paşa Mahallelerinde 12 Ekim 2015 Pazartesi günü saat 20.00 itibariyle; Fatihpaşa, Hasırlı, Savaş Mahalleleri ve GaziCaddesi’nde ise 13 Ekim 2015 Salı günü saat 15.30 itibariyle sona erdi.
Öte yandan, Diyarbakır Barosu Başkanı Tahir Elçi, 28 Kasım 2015 Cumartesi günü Sur ilçesindeki yasaklar sırasında tahrip edilen Dört Ayaklı Minare ile ilgili basın açıklaması yapmasının ardından aynı sokakta uğradığı silahlı saldırı sonucu katledildi. İlçedeki 5’inci yasak ise Cevat Paşa, Dabanoğlu, Fatihpaşa, Hasırlı, Savaş, Cemal Yılmaz Mahalleleri ve Gazi Caddesi’nde 2 Aralık 2015 Çarşamba günü saat 05.00 itibariyle başladı ve 10 Aralık 2015 Perşembe günü saat 23.00 itibariyle kaldırıldı. Sur’da 11 Aralık 2015 Cuma günü saat 16.00 itibariyle Cevat Paşa, Dabanoğlu, Fatihpaşa, Hasırlı, Savaş, Cemal Yılmaz Mahallelerindeki yasak ise 7 yıl sonra sona erdi.
Sur’da yaşam koridorları açıldı
Sur’da çatışmalar sürerken, çatışma alanında kalan sivillerin tahliyesi için ise yaşam koridorları açılmıştı. Diyarbakır’da HDP’li vekiller ve STK’lar tarafından oluşturulan heyet ile Diyarbakır Valiliği arasında süren görüşmelerin ardından Valilik tarafından 16.00- 17.00 saatleri arasında koridor açılmış ve 19 Şubat 2016 Cuma günü 3’ü kadın 6 kişi çatışma bölgesinden çıkarılmıştı. Ardından 23 Şubat 2016 Salı ikinci koridor, 24 Şubat 2016 Çarşamba üçüncü koridor ve 26 Şubat 2016 Cuma dördüncü koridor açılması kararlaştırılarak sivillerin çatışma alanından tahliyesi gerçekleştirildi.
Sur'da tescilli yapılar restore ediliyor
Sur’daki operasyon sonlandı
İçişleri Bakanı Efkan Ala, Sur’da 9 Mart 2016 Çarşamba günü saat 16.00’dan itibaren operasyonel faaliyetlerin tamamlandığını açıklarken, arama tarama faaliyetlerinin ve sokağa çıkma yasağının bir süre daha devam edeceğini ifade etmişti. Operasyonların ardından ilçede aylarca yıkıntılardan hafriyat taşındı. Taşınan hafriyatların usulsüz bir şekilde Dicle Üniversitesi’nin arazisine dökülmesi tepki çekti. Öte yandan, Surlar’ın açık olan geçiş kapılarına beton bloklar yerleştirildi. Diyarbakır Valiliği konu ile ilgili 15.03.2016 tarihli açıklamasında: “İlimiz Sur ilçesinde bazı mahallelerde barikatların kaldırılması, çukurların kapatılması ve patlayıcıların imha edilmesine yönelik sürdürülen operasyonun 9 Mart 2016 tarihinde tamamlanmasına müteakip; Gazi Caddesi’nin tamamında, Cevatpaşa Mahallesi’nin tamamında, Dabanoğlu Mahallesi’nde bulunan Marangoz sokak, Miras sokak, Süleyman Nazif sokak ve Varol sokakta 13 Mart 2016 tarihinde sokağa çıkma yasağı kaldırılmıştır. Geri kalan mahallelerimizde var olabilecek tuzaklamaların imha edilmesi ve ilgili alanın vatandaşlarımızın güvenli bir şekilde kullanımına uygun hale getirilmesi için arama- tarama faaliyetleri devam ettiğinden, Sur’un 4 ana girişi dışında kalan bölgelere ve kapılara 3 metre yüksekliğinde bloklar yerleştirilmesine dair bazı basın yayın organlarında haberler yer almıştır. Operasyonun sürdürüldüğü Sur içerisinde bulunan toplam 15 mahallede vatandaşlarımızın can ve mal kaybı yaşamaması, bu bölgede bulunan tarihi miras ve kültürel dokunun korunması, Sur içi bölgemizin genel asayiş ve güvenliğinin daha iyi sağlanması amacıyla, Sur bölgesine giriş ve çıkışların 4 ana kapıdan yapılmasının sağlanması için, muhtelif bölgelere (herhangi bir yere monte edilmeden) taşınabilir bloklar yerleştirilmiştir. Güvenlik birimlerimiz tarafından çalışmaların tamamlanmasına müteakip, bloklar yerleştirildiği bölgelerden kaldırılacaktır” ifadelerine yer verildi.
Amida Höyük
Sur’daki tarihi yapılar
Suriçi’nde bulunan ibadethane ve tarihi mekânlar mahalle bazında dağılımı şöyle:
Cevat Paşa Mahallesi: Saint George Kilisesi, Kozlu Camii, Hz. Süleyman Camii, Hacı Büzrük Camii, Karışık Budak Camii, Havlet Baba Türbesi, Kurşunlu Camii ve Türbesi, Şafiler Medresesi, Özdemiroğlu Osmanpaşa Türbesi, Beyaz Türbe, Nasuh Paşa Camii, Zincirkıran Türbesi
Fatihpaşa Mahallesi: Ermeni Surp Giragos Kilisesi ve Keldani Kilisesi
Hasırlı Mahallesi: Ermeni Katolik Kilisesi, Kilise Kalıntısı, Havra Kalıntısı, Hasırlı Camii, Emir Seyyaf Türbesi, Arap Şeyh Camii Türbesi
Cemal Yılmaz Mahallesi: Ermeni Protestan Kilisesi, Salos Camii, Hüsrev Paşa Camii
Lalebey Mahallesi: Meryem Ana Kilisesi
Alipaşa Mahallesi: Surp Sarkis Kilisesi
Dabanoğlu Mahallesi: Kadı Camii, İbrahim Bey Camii, Dabanoğlu Türbesi
Savaş Mahallesi: Kavas-ı Sağır Camii, Şeyh Mutahhar Camii
Cami-i Nebi Mahallesi: Nebi Camii
Cami-i Kebir Mahallesi: Ulu Camii, Mesudiye ve Zinciriye Medresesi
Süleyman Nazif Mahallesi: Defterdar Camii, Sahabeden Maliki Ejder Türbesi, Hacı Müştak Cami.
Ziya Gökalp Mahallesi: Behram Paşa Camii, Tacettin Mescidi, Sin Camii
İskenderpaşa Mahallesi: Hanzade Camii, İskender Paşa Camii, Bav-u Kal Türbesi
Melikahmet Mahallesi: Sarı Saltuk Türbesi, Şeyh Yusuf Camii, Melik Ahmet Paşa Camii
Lalebey Mahallesi: Lalebey Camii, Meryem Ana Kilisesi
Alipaşa Mahallesi: Aynı Minare Camii, Ali Paşa Camii ve Medresesi, Cağaloğlu Medresesi, Sultan Şuca
Türbesi, Hz. Ömer Camii.
Genel Kurmaya göre çatışmalı süreçte yaşanan can kayıpları
Sur’daki çatışmalı sürecin sonunda tamamlanan operasyonel faaliyetlerde yaşanan can kaybına ilişkin olarak ise Genelkurmay Başkanlığı’nın yaptığı açıklamaya göre; bu sürede yapılan operasyonlarda, aralarında 2 yüzbaşı ve teğmenin de bulunduğu 53 asker ile 17 polis ve 1 korucu olmak üzere toplam 71 güvenlik görevlisi hayatını kaybetmiştir. 2 Aralık tarihinden bu yana ilçedeki operasyonlarda 392’si asker 128’i polis, 3’ü korucu olmak üzere toplam 523 güvenlik mensubu yaralanmıştır.
Diyarbakır Sur'da yeni yapılaşma
‘Tarihi dokusu değiştirilmiş, ucube yapılar yapılmış’
Tarihi Sur’da çatışmalı ortamın sonlanmasının ardından başlayan yıkım ve yeniden inşa süreci ile ilçenin eski halinden eser kalmazken, yeni yapıların Diyarbakır evleri ile bir alakasının olmadığı ve bitişik nizam avlulu yapıların ise cezaevini andırdığı üzerine çokça eleştiriler yöneltildi. TMMOB başta olmak üzer birçok kurum Sur’daki yeni yapılaşmanın kentin eski mimarisi ile bağdaşmayan “ucube” yapılar olarak niteleyerek sert eleştirilerde bulundular.
Tescilli yapıların estorasyonu
TMMOB Diyarbakır İl Koordinasyon Kurulu Sur’daki yeni yapılaşmaya dair yaptığı açıklamada şu ifadelere yer verdi: “2015 yılında bölgedeki çatışma ortamı gerekçe gösterilerek Suriçi Bölgesi insansızlaştırılmış, tarihi dokusu değiştirilmiş ve tabiri yerindeyse ucube yapılar yapılmıştır. Koruma Amaçlı İmar Planı (KAİP) 2016 revize planı ile Dicle Vadi projesi gibi miras alanı ve tampon bölgelerinin bütünlüğünü bozan plan ve projelerin koruma kurulundan ve UNESCO Dünya Miras Merkezi’nden gerekli onaylar alınmadan uygulamaya sokulmuştur. 2016 Yılında dönemin başbakanı sur ilçesini “Toledo” yapmaktan bahsetmiştir. Tarihi Sur kentinin büyük bölümü çatışmalı ortamın sona ermesi sonrasında yerle bir edilmiş, ağır iş makineleriyle bir dünya kültürel miras alanı yok edilmek istenmiştir. Yer üstünde görünen tarihi, tescilli yapılar kadar yer altındaki tarihi suyolları ve kanalizasyonlar dageri dönüşü olmayacak şekilde yok edilmiştir. 2018 yılında Diyarbakır valisi ve kayyumu millet bahçesi adı altında hevsel bahçelerine müdahalenin yolunu açmıştır. Surların dicle vadisine bakan çevresi araç trafiğine açılmış, tarihi yeni kapının açıldığı merdivenler kesme bazalt plaklarla kaplanmış ve sur duvarlarına ucube ahşap balkon çıkmalar çakılmaktadır.”
TMMOB 6 yıl sonra Yenikapı sokakta açıklama yapıyor
6 yıl aradan sonra Yenikapı Sokakta ilk açıklama
TMMOB Diyarbakır İl Koordinasyon Kurulu (İKK), Suriçi Kentsel Sit Alanında yapılan restorasyon çalışmalarına yönelik olarak yasaklardan 6 yıl sonra, 9 Aralık 2921 tarihinde ilk defa Suriçi Yenikapı sokakta açıklama yaptı. Açıklamada Surda sürdürülen restorasyon çalışmalarının eksiklikleri eleştirildi.
Sur’da 2 Aralık 2015’ten 13 Mart 2016 yılına kadar süren çatışmalı ortamın ardından 6 yıl sonra Sur’un yasaklı mahallesinde açıklama yapan MMO Diyarbakır Şubesi Başkanı Doğan Hatun, şunları ifade etti: “Çatışmalı süreçten sonra bir bütünen Sur’un 6 mahallesi haritadan silindi. O günden bugüne dünyanın en büyük sokağa çıkma yasağı uygulandı. Sur’un içerisine kurum olarak ilk defa geliyoruz ve 6 yıl aradan sonra ilk basın açıklamamız olacak. Gönül isterdi ki, bugün Sur’un halkıyla, Sur’un kendi dokusuyla burada yapılan yapıları görmek ve yerinde incelemek isterdik. Ne yazık ki, Sur’da ne yazık ki tarihten eser kalmadı. Yerine ne olduğu belirsiz bu ucube yapılar yapıldı. Sur’da yaşayan aileler 6 yıldır mağdur durumda. Yeni yapılarda Sur halkına hiçbir yapı teslim edilmedi. 6 mahalle Yenikapı sokaktaki şu yapılara kurban edildi. Tamamıyla ticari amaçlı yapılmış bu yapıların kime nasıl verileceği henüz netleşmemiş ve netleşmeyeceği de görülmektedir. Yalnız netleşen bir tek şey var. Şunu biliyoruz ki, bu yapılan ticari yapıların hiçbirini halka teslim etmeyecekler. Bu yapılar mülk sahiplerine, Surlulara teslim edilmeyecek. Bu yüzdendir ki, 6 yıldır yasaklı ve Surlu hiç kimse 6 yıldır bu sokaklara giremiyor. Biz de kentin en büyük Sivil Toplum Kuruluşu ve teknik kurumlar olarak ilk defa giriyoruz.”
Diyarbakır surlarında restorasyon sürüyor
Diyarbakır surlarında restorasyon sürüyor
UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesinde yer alan Diyarbakır Kalesi’ni gelecek nesillere taşımak için Diyarbakır Büyükşehir Belediyesinin “Surlar’da Diriliş Başlıyor” mottosuyla başlattığı restorasyon çalışmaları sürüyor. Büyükşehir Belediyesinin 2020 yılının 10 Ağustos’unda Ulu Beden, Yedikardeş, Selçuklu ve Nur burçlarının bulunduğu 6 burçta başlattığı restorasyon çalışmaları sürüyor. Öte yandan Ben u Sen Mahallesi’nde onarımı yapılan burçlara bitişik ve 300’e yakın bağımsız yapı 15 milyon lirayı aşan bedel ile kamulaştırıldı. Kamulaştırmayla Sur’ların dış kısmında koruma bandında 25 bin metrekarelik alan açığa çıkarılırken, hak sahipleri ise ödenen kamulaştırma bedeli ile yeniden ev sahibi olamamanın mağduriyetini yaşadı.
Diyarbakır Kalesi’nin ayakta duran 98 burcundan 24’ünde restorasyon yapılacak. Diyarbakır surlarında 11’i İçkale ve 2’si dış kale burcu olmak üzere 13 burçta, Amida Höyük'ün çevresindeki istinat duvarı ile 11 bin metrekarelik alanda çevre düzenlemesinin de yer aldığı restorasyon çalışmaları da hayata geçirildi. Ardından üçüncü etap ihale ile Dağkapı, Tek Beden ile 7 ve 8 nolu burçları restorasyon çalışmalarına dahil edildi.
Yeni Sur evleri
Sur’da yeni yapılaşma ve yeni konutların sahipleri
Öte yandan Sur’dan ev isteyen Sur mağdurları sayısız kez açıklama yaparak aruz kaldıkları haksızlıkları dile getirdiler. Sur’daki yeni yapılaşma sürecinde çalışan inşaat emekçileri de paralarını alamadıkları için eylem yaparak kamuoyuna seslerini duyurmaya çalıştılar.
Diyarbakır Sur'un yasaklı mahallelerinin yeni hali
Tarihi Sur’un eski halinden eser kalmayan yeni yapısıyla kent yaşamı aralıksız sürerken, kentsel dönüşüm kapsamında Alipaşa ve Lalabey mahallelerinde Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Toplu Konut İdaresi'ne (TOKİ) yaptırılan konutların bir bölümü için anahtar teslimi yapıldı. Her iki mahallede 2016 yılında 366 adet yapı için acele kamulaştırma davası açılmıştı. Konutları yıkılan hak sahiplerinin 130'una rızai uzlaşma sonucunda TOKİ konutu verilirken, kamulaştırmadan etkilenen 70 hak sahibi de Sur'da yapılacak konutlar için başvuru yaptı. Sur'un eski sahiplerinden 298 hak sahibi yeni yapılan konutlar için sözleşme imzalandı. Sur içi bölgesinde yıkılan mahallelerde 506 konut, 122 iş yeri, 9 motel inşaatı tamamlandı. Savaş, Dabanoğlu, Özdemir, Hasırlı, Cemal Yılmaz, Cevat Paşa mahallelerinde süren çalışmalarda Dabanoğlu Mahallesi'nde 40 yapıdan 16'sı, Özdemir Mahallesi'nde 115 yapıdan 77'i olmak üzere yapımı tamamlanan 155 yapıdan 93'ü hak sahiplerine teslim edildi. Sur’da tescilli, sivil mimarı örneği 350 yapı bulunmakta. Alipaşa ve Lalebey mahallelerinde TOKİ tarafından yapımı tamamlanan 1’inci etaptaki 28 konut hak sahiplerine teslim edildi. SUR AJANS
