Buga, “Alevi kızılbaşlar İnançsal günlerini üç kere kırka bölmüşler ve ibadet ritüellerini bu çetin geçen kış günlerinde yerine getirerek kainatın bilinen gerçekliği içinde Raâ Hêq yolunu sürdürmüşler” dedi.
Khal Gağan Dersim coğrafyasında Alevi-Kırmanclar tarafından kutlanan (Sivas, Tunceli, Erzincan, Bingöl, Muş ) günümüze kadar gelebilmiş eski bir gelenek. Khal Gağan; eski yılın uğurlanması ve yeni gelen yıla merhaba anlamına geliyor. Khal Gağan Aralık ayının üçüncü haftasında (21 aralık) başlar ve Ocak ayının ilk haftasına kadar sürebilir. Salı gününden başlayıp üç günlük oruç tutulur. Üç günlük orucun anlamlarından biri de çetin geçirilecek olan üç ayın (kış) haber verilmesidir. Pir, Mürşit ve Dedelerin olduğu yerlerde cemler birlenir.
Pir Haydar Buga, bu unutulmaya yüz tutmuş kadim gelenek ile ilgili yazdığı makalede, Gağan nedir? Gağan’da neler yapılır? Nasıl bir ritüele sahiptir? gibi sorulara cevap veriyor.
‘Sonsuz doğa döngüsü’
Pir Haydar Buga, “Alevi Kızılbaşlar için çetin geçecek olan üç ayların ilki olan Gağana girdik, Kızılbaş geleneğinde gağan yeni yılın başlangıcı eski yılın bitişidir” diyerek şunları ekledi:
“Halk arasında (pase qan sono, pase Newe yeno) eski paşa gidiyor yeni paşa geliyor derlerdi, 21 Aralık itibariyle gağan başlar, yöre halkı adına KHAL -FATIK dedikleri bir oyun ile şenlendirirler .
Yaklaşık kırk gün sonra Gağan elini Xızır’a verecek ve Xızır günleri başlayacak şubatın ikinci perşembesi itibariyle 40 gün boyunca Xızır günleri/bayramı içinde niyetler, sorgular, görgüler, muhabbetler gerçekleşecek, pir ve talip Hakk meydanında dara durup bir birilerinin gül cemaline niyazlaşıp toplumsal uzlaşıyı sağlayıp rızalaşacaklar.
21 Mart’tan önceki kara çarşambada (des Hefte mal’de) Xızır elini Xeylas’a (İlyas) verecek, nevroz başlayacak, toprak ana yine doğurmaya başlayacak.
5 Mayıs’ı 6 Mayıs’a bağlayan gecede Xızır ile Xeylas(ilyas)-Hıdırellez bir gül ağacının dibinde buluşup yer küre üzerindeki tüm canlılar için tohumdan tomurcuğa, tomurcuktan meyveye durup bolluk içerisinde geçirecekleri bir yaşam için tabiat anaya can vermeye devam edecekler. Böylece bu önsüz ve sonsuz doğa döngüsü devam etmiş olacak.”
Alevi geleneği: Khal Gağan
Eski bir Dersim–Alevî geleneği olan Khal Gağan’ın bir paylaşım töreni olduğunu belirten Pir Haydar Buga, törenin ritüelleri ile ilgili şu bilgileri kaydetti:
“Khal; ihtiyar, yaşlı anlamına gelen Kırmancki/Zazaca bir kelimedir. Gağan ise yine Kırmancki/Zazaca’da Aralık ayına verilen isimdir.
Çocuklar sabah erkenden kalkarlar, en güzel elbiselerini giyinerek Khal Khek (ihtiyar Adam) eşliğinde hediye toplamaya giderler. Toplu bir şekilde, habersizce her evin kapısına giderek; “Gağanê Sıma Bımbarek Bo” (Gağanınız kutlu olsun) diye selamlar ve şarkılar eşliğinde Khal Khek oyununu oynarlar ve hediyelerini alırlar. Hediyeler daha çok badem çekirdeği, ceviz, kuru üzüm, kayısı kurusu, un, yağ ve benzeri şeyler olur.
Akşama kadar toplanan yiyecekler köyün bir evinde pişirilir, geri kalanlar da yoksul ailelere dağıtılır. Zerfet adı verilen hamur, yağ ve sarmısaklı ayrandan olusan yemek pişirilir ve yenir.
Evlerde ise Peşâre (bir tür çörek) ve dâne (buğday) pişirilir. Dâne; bir kısmı yenir ve çocuklara dağıtılır, bir kısmı ise ipliğe geçirilerek hayvanların bulunduğu ağılın direklerine asılır. Çeşmelerin kurunlarına atılarak bolluk ve bereketin devamlılığı arzulanır. Uğranılan evlerde Khal Khek oyunu oynanır. Oyunun aktörleri yaşlı adam kılığına giren Khal, bayan elbiseleri giydirilmiş gençlerden biri olan eşi Fadike ve onları korumakla yükümlü yüzünü soba kurumu, isi ile siyaha boyamış Araptır. Tanınmayacak derece de kendilerini özenle giysi ve kostümlerle kamufule ederler.
‘Yeni yıla güzel bir başlangıç yapmak amaçlanır’
Khal Khek’in; koyun ya da keçi kılından yapılan ak ve uzun sakalı, eski elbiselerden oluşan kostümü, omuzunda heybesi, elinde asası ve tesbihi bulunur.
Khal Khekin eşi rolündeki Fadike; gözleri dışında yine tanınmayacak şekilde giydirilir. Etek ve eşarp giydirilerek tanınması önlenir.
Arab/Arap da yüzünü sobalardan elde edilen kurum ile siyaha boyar ve elinde değneği bulunur. “Arab” olarak nitelenen korumacı kişinin görevi; uğradıkları evlerde gençleri kovalayıp Fadike’nin kaçırılmasını önlemek ve sonrasında Fadike’nin bulunmasına ve Khalo Khekin yanına getirilmesine yardımcı olmaktır. Bulunduktan sonra hediyeler toplanır ve köy evlerinin ziyaretine devam edilir.
Evlenerek gelin olarak ayrılan kız kardeş, hala, teyzeler (Zeyi) ziyaret edilir ve onlara yaptıkları işlerden dolayı şükran duyulur.” Bara Zeyi” evden evlenerek ayrılan bayanların hakkı anlamına gelir. Evlendiklerinde toprak gibi haklar istemeseler de, bu gibi günlerde altın, hayvan vb. gibi değerli hediyeler kendilerine verilir.
Eski yılı neşeli bir şekilde uğurlayıp yeni yıla güzel bir başlangıç yapmak amacını taşır ‘Khal Gağan.”
